پنبه از دو قسمت تارهای سفید رنگ و دانه تشکیل شده است. از تارهای پنبه در کارخانه های ریسندگی، نخ تهیه می کنند. پس از تهیه نخ، انواع پارچه بافته می شود.
دانه پنبه از سه قسمت تشکیل شده است:
الف – لینتر یا کرکهایی که سطح دانه را می پوشانند و 19-2 درصد وزن دانه را در رقم های گوناگون تشکیل می دهد و از آن نخ، کاغذ، پلاستیک، فیلم، نمد، موکت و وسایل بهداشتی تهیه می شود.
ب – پوسته که مغز را می پوشاند و 45-40 درصد وزن دانه را تشکیل می دهد و به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه دیده می شود. از پوست دانه خوراک دام، کود، پلاستیک و لاستیک مصنوعی تهیه می کنند.
ج – مغز پنبه دانه که به رنگ سفید روشن است و از روغن و پروتئین تشکیل شده است و 55 -50 درصد وزن دانه را تشکیل می دهد. از مغز دانه جهت روغن خوراکی، صابون، گلیسرین و از تفاله آن کود و خوراک دام استفاده می شود.
«وش پنبه» از مزارع برداشت شده و در کارخانه به الیاف و پنبه دانه تبدیل می‌شود. هرچند نزدیک به 5000 سال پنبه را به دلیل استفاده از الیاف آن می کاشته اند، ولی مصرف دانه آن برای تامین مواد غذایی از قرن نوزدهم رایج شده است. از پنبه دانه می‌توان روغن استحصال کرد؛ اما با قطع یارانه دولت در سال ۱۳۸2 و از دست دادن توجیه اقتصادی، تقریبا تمام کارخانه های استحصال روغن از پنبه تعطیل شد. در سال ۱۳۹۸ میزان تولید پنبه ۲۲۸ هزار تن اعلام شده که توزیع کشت آن در کشور در سال ۱۳۹۵-۱۳۹۶، نشان می‌دهد که حدود ۶۷% از کشت پنبه در سه استان خراسان رضوی، فارس و گلستان بوده است.
پس از خارج کردن روغن از پنبه دانه, تفاله باقی مانده از آن را تبدیل به کنجاله پنبه دانه کرده و برای مصرف خوراک دام استفاده می کنند.کنجاله پنبه دانه برای پرورش دام و طیور بعد از کنجاله سویا و ذرت از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. بیشترین اهمیت آن به پروتئین و چربی و فیبر آن بر می گردد. این پروتئین چربی باعث افزایش شیر در دام های شیری شده و مقدار مواد مغذی مورد نیاز بدن آنها را تامین می کند. چربی پنبه دانه و مصرف آن برای دام، چربی شیر دام را بالا می برد و به حفظ و ماندگاری شیر دام بسیار کمک می کند.پنبه دانه دارای پروتئین 40-41 درصدی می باشد ولی کنجاله پنبه دارای پروتئین 30-35 درصدی بوده.قیمت پنبه دانه نیز با بالا و پایین آمدن قیمت سویا و ذرت متغیر می باشد و تحت تاثیر این نهاده ها می باشد.
لزوم توجه به دانه پنبه برای تامین بخشی از روغن و خوراک دام/ کاهش ۱۰ هزار تنی تولید الیاف پنبه نسبت به سال گذشته
پنبه را طلای سفید نامیده اند چرا که از ارزش تجاری بالایی برخوردار است. پنبه یکی از محصولات مهم صنعتی و ماده اولیه صنایع پر سود نساجی است و از روغن پنبه دانه در صنایع روغن کشی و از کنجاله آن در خوراک دام استفاده می شود.زمانی ایران در تولید این گیاه ارزشمند خودکفا بود، اما از سال ۸۰ سیر نزولی تولید پنبه شروع شد و اکنون نیمی از نیاز کشور به پنبه وارد می شود.با توجه به اهمیت پنبه برای صنایع نساجی، واردات۹۰ درصدی روغن و دانه های روغنی و وابستگی بالای ۷۰ درصدی کشور به واردات خوراک دام، وزارت جهاد کشاورزی طرح خودکفایی تولید پنبه را از سال ۱۳۹۴ به عنوان یکی از طرح های اصلی خود در دستور کار قرار داد و قرار بر این بود که در سال 1400 به این خودکفایی دست پیدا کند، اما آمار نشان می دهد ما همچنان واردکننده نیمی از پنبه مورد نیاز کشور هستیم.
کاویانی مدیرعامل صندوق پنبه کشور در سال 1400 گفت: دانه ی روغنی کلزا، گلرنگ و سویا شامل قانون حمایت خرید تضمینی می شوند، اما دانه پنبه به رغم ظرفیت تولید مناسب در کشور سال هاست تحت حمایت دولت قرار نگرفته است. به گفته وی؛ از سال ۸۲ یارانه دانه پنبه قطع شده و به دلیل به صرف نبودن برای کارخانه های روغن کشی این دانه روغنی از لیست آن ها حذف شده است.کاویانی تصریح کرد: بی توجهی به این دانه ارزشمند روغنی در حالی است که ما وابستگی ۹۰ درصدی به واردات روغن و دانه های روغنی و وابستگی بالای ۷۰ درصدی به واردات خوراک دام داریم.
با توجه به كاهش سطح كشت پنبه و پراكندگی سطوح كشت، كارخانه هاي روغنكشی يكی پس از ديگري خط توليد خود را به ساير دانه هاي روغنی تغيير دادند. كاهش تعداد كارخانجات روغنكشی پنبه تأثيري بر ميزان توليد و سطح زير كشت پنبه نداشته است، بلكه متأثر از آن بوده است. لذا حدود ده سال است كه فعاليت روغنكشی پنبه به دليل كاهش توليد پنبه و نيز هزينه بالای استخراج مواد سمی آن، ناچيز بوده و توجيه اقتصادي ندارد.15 تا 20 درصد از ارزش تولید پنبه ناشی از پنبه دانه و مابقی مربوط به الیاف می باشد. نیمی از ارزش پنبه دانه مربوط به روغن حاصل از آن بوده و یک سوم ارزش آن نیز به کنجاله تعلق دارد.در گذشته پنبه در بین دانه هاي روغنی مقام دوم را در تهیه روغن نباتی جهان دارا بوده و حدود 6 % از پروتئین دنیا نیز از پنبه دانه تأمین می گردیده است.در اوایل سال 1400 ، ۷۰ کارخانه پنبه پاک کنی در کشور فعال بود، این در حالی است که در سال‌های گذشته تعداد این کارخانجات ۱۰۰ مورد بوده است.
نمودار میزان تولید پنبه دانه در ایران طی سال های 1961 تا 2020 میلادی بر حسب تن به شکل زیر است:
نمودار سطح برداشت پنبه دانه در ایران طی سال های 1961 تا 2020 میلادی بر حسب هکتار به شکل زیر است:
نمودار بازدهی تولید پنبه دانه به سطح کشت در ایران طی سال های 1961 تا 2020 میلادی برحسب هکتوگرم در هکتار به شکل زیر می باشد: ( هر 10 هکتوگرم معادل یک کیلوگرم می باشد)
